مقدمه :

بیمارستان نیز گرچه مانند حرفه پزشکی تاریخچه‌ای بس طولانی دارد ولی از نظر درمان بیماری و ارائه خدماتی چون آموزش پزشکی و تحقیقات علمی قدمت چندانی ندارد. مفهوم کلمه بیمارستان در حال حاضر با گذشته تفاوت دارد. حتی تا شروع قرن بیستم در اغلب نقاط دنیا بیمارستان یک سازمان خیریه بود.
مثلا در کشورهای اروپایی بیمارستان‌ها، مکان‌هایی برای نگهداری و حمایت از فقرا، معلولان، آوارگان، سالخوردگان، ولگردان و… نیز محسوب می‌شد. در قرون وسطی اولین بیمارستان یا پناهگاه ویژه بیماران روانی در دنیا توسط مسلمانان تأسیس گردید که در آن به مراقبت و درمان بیماران روانی با روش‌های خاص خود می‌پرداختند.

تا قبل از ظهور مسیح در دنیای غرب، محلی که بتوان آن را بیمارستان نامید، وجود نداشت و تا قرن پنجم میلادی مراقبت از بیماران و معلولان، خصوصی انجام می‌شد.برخلاف غرب پیش از اسلام در دوران شکوه مسلمانان و شکوفایی علم بیمارستان‌های متعددی در ایران و اطراف آن عموما به همت ایرانیان بناگردیده و ثمره آن به جهان پزشکی آن دوران رسیده است. بیمارستان جندی‌شاپور، بیمارستان ری، بیمارستان نیشابور، بیمارستان عضدی و بیمارستان معزالدوله دیلمی ازجمله این بیمارستان‌ها بودند. اما ساخت اولین بیمارستان به سبک غربی به دوره قاجاریه برمی‌گردد.

در سال 1290، ناصرالدین شاه دستور ساخت یک بیمارستان را صادر کرد. او در یکی از سفرهایش به کشورهای غربی، بیمارستان‌های غربیان را دیده بود. ناصرالدین شاه پس از بازگشت به تهران تصمیم گرفت تا بیمارستانی در تهران دایر کند. لذا ناظم‌الاطباء، پزشک مخصوص خود را مامور تاسیس اولین بیمارستان تهران کرد و به این ترتیب اولین بیمارستان با سبک و سیاق فرنگ در تهران و ایران، در میدان حسن‌آباد و در محله‌ای به نام هشت‌گنبد در سال 1298 به ریاست مرحوم ناظم‌الاطباء تاسیس گردید. این بیمارستان تا سال‌ها به نام «مریضخانه دولتی» نامیده می‌شد. مریضخانه دولتی در سال 1319 به پاس زحمات پدر طب ایران به بیمارستان سینا تغییر نام داد.

از آنجائيكه نظام سلامت به عنوان يكي از زير نظامهاي اصلي جامعه به دليل پيچيدگي و مسائل خاص خود در معرض بيشترين تحولات مي باشد و در اين ميان با توجه به هزينه بري امر درمان بويژه احداث و نگهداري بيمارستانها لازم است توجه و مديريتي جامع بر آن حاكم باشد. پر واضح است كه به دليل سرمايه گذاري كلان انجام شده براي بيمارستان ها بايستي بازدهي و كارآمدي آن با ارائه خدمات مراقبتي مطلوب و مورد نظر بيماران و همراهان آنها توام باشد. از آنجائيكه در اين بخش اصولي همچون دسترسي به عدالت، رضايت بيماران، رضايت پرسنل بخش و كارآيي منابع، مسئوليتهاي متنوعي را فراروي اين نظام خدمات اجتماعي قرار مي دهد، لذا استقرار مديريتي جامع در يك چنين حوزه اي از الويت دو چندان برخوردار مي گردد

با توجه به سرمايه گذاري عظيم در بخش تاسيسات و تجهیزات پزشکی هر بيمارستان ، اهميت وجود يك سيستم دقيق جهت تعميرات، نگهداري و راهبري مشخص مي باشد. برنامه ريزي دقيق در اين خصوص مي تواند علاوه بر كاهش هزينه ها، عمر مفيد سيستم را نيز افزايش دهد. تجربه نشان مي دهد به دليل عدم دقت و توجه به نگهداري صحيح و عدم تعميرات به موقع سيستم، دستگاه ها قبل از اينكه از طريق اتمام عمر مفيد شان از بين بروند مستهلك گرديده و از رده خارج مي شوند و هزينه هاي سنگيني كه براي جايگزيني زودرس آنها صرف مي شود ضربات جبران ناپذيري به بهر بردار وارد مي نمايد.

پیشرفتهای روزافزون دانش و تکنولوژی پزشکی، تغییر شیوه زندگی و ساختار فرهنگی و اجتماعی، تغییر الگوی بیماریها، نیازهای پزشکی مردم و رشد شتابان جمعیت سبب گردیده است ارایه خدمات مذکور با مشکلات و موانع جدیدی روبرو گردد، که حل این مشکلات با کمک‌گرفتن اصول علم مدیریت امکان‌پذیر است. ضرورت رعایت اصل بهره وری در استفاده از منابع و امکانات موجود در دستیابی به اهداف سازمانی و تلاش در جهت افزایش آنها، بر کسی پوشیده نیست. ، اما ، موضوع بهره وری از منابع کمیاب و ارزیابی دقیق آنها برای استفاده مطلوب از منابع، در راستای تامین، حفظ و ارتقای سلامت انسانها در بخش سلامت اهمیت دوچندان می یابد.

زندگی و سلامت افراد بسیاری، در دستان نظام های بهداشت و درمان (سلامت) قرار دارد. از زایمان بی خطر یک نوزاد سالم گرفته تا مراقبت همراه بااحترام از یک فرد سالمند، بخش بهداشت و درمان مسؤولیتی حیاتی و مداوم نسبت به افراد در کل دوره زندگی شان دارد. در بخش سلامت، بیمارستان، به عنوان یکی از نهادهای مهم ارائه دهنده خدمات بهداشتی درمانی و آموزشی کشور به شمار می رود که با تسهیلات ویژه خود در بازگشت سلامت جسمانی و روانی افراد بیمار جامعه، آموزش نیروهای متخصص بخش بهداشت درمان، پژوهشهای پزشکی و نهایتا ارتقا سطح سلامت جامعه نقش اساسی ایفا می کند. از سوی دیگر براساس مطالعه وسیع بانک جهانی، بین ۵۰ تا ۸۰ درصد منابع بخش سلامت در کشورهای در حال توسعه، به بیمارستانها اختصاص دارد. بنابراین استفاده بهینه و صحیح از منابع آنها بایستی کانون توجه مدیران و مسوولان بیمارستانی قرار گیرد.

استاندارد‌سازی‌ ساخت‌وسازهای بیمارستانی و دارابودن برنامه مدون منطبق با استانداردهای جهانی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این مشکل همچنین در حوزه نگهداشت این سازه‌ها به چشم می‌خورد. به‌طور کلی در طراحی، ساخت، نگهداشت و بهره‌برداری بیمارستان‌ها در کشور، وزارت بهداشت به‌عنوان سیاستگذار باید دارای استراتژی قابل‌قبول در این عرصه باشد. چاپ سری کتابهای استانداردهای بیمارستان ایمن از جمله کارهای بسیار ارزشمند وزارت بهداشت می باشد .

بسیاری از بیمارستان‌ها از نظر مقاوم‌سازی‌ دارای ضعف هستند. باید برنامه‌ای برای جلوگیری از فرسودگی سریع بیمارستان‌ها در پیش گرفته شود. تعداد زیادی از بیمارستان‌هایی که در چند سال اخیر ساخته شده به سبک و سیاق بیمارستان‌هایی بوده که حدود 30 تا 40سال پیش ساخته شده است. درحالی‌که در دنیا معماری پایدار و نحوه استفاده حداکثری از انرژی از بحث‌های مهم در این نوع ساخت و ساز‌ها است. به‌عنوان مثال هنوز پنجره‌های بعضی بیمارستان‌ها 3 جداره ساخته نمی‌شوند که این باعث اتلاف 30تا 35درصدی انرژی در ساختمان می‌شود؛ به‌عبارت کلی می‌توان گفت بحث استفاده بهینه انرژی در این عرصه مغفول مانده است. مثلا بعضی موتورخانه‌ها که منبع اصلی تولید انرژی و ذخیره آن هستند براساس اصول استاندارد طراحی نمی‌شوند. در خیلی از کشورهای دنیا از اتاق کنترل پیشرفته برای تنظیم میزان انرژی مورد نیاز و مصرف آن، بهره گرفته می‌شود که در کشور ما جز معدودی وجود ندارد. البته دانش و متخصصان مربوطه و مدیرانی داریم که علاوه بر ساماندهی بیمارستان‌ها قادر به طراحی استراتژی در این عرصه هستند. بیش از 1500بیمارستان در کشور وجود دارد که در بسیاری از آنها برنامه‌ای برای نگهداشت نداریم. با اجرای برنامه نگهداشت بیمارستان‌ها، مصرف انرژی آب، برق و گاز و نگهداری تجهیزات و تاسیسات ، بیش از 30درصد کاهش می یابد. بیمارستان و فضاهای درمانی باید دارای ویژگی‌هایی مطابق با شرایط بومی ایران باشد ،درمان در هر کشوری مطابق با فرهنگ پزشکی همان کشور باید انجام شود. کشور ما در حال توسعه و دارای منابع محدود است. زمانی هر تخت بیمارستانی 2میلیون تومان هزینه داشت و اکنون 250میلیون تومان ، پس باید در این بخش جهت جلوگیری از اتلاف منابع دارای برنامه باشیم.

ساختمان بیمارستان‌ها باید به‌نحوی طراحی شود که بتوان از انرژی خورشید حداکثر بهره را برد؛ هم به‌عنوان یک نور طبیعی برای ایجاد شادابی در بیماران و هم به‌عنوان یک منبع انرژی، به‌طوری که انرژی آن را با تکنولوژی‌های جدید ذخیره کرده و شب به‌صورت‌های مختلف مورد بهره‌برداری قرار دهیم ولی در این زمینه بیشترین کار صورت گرفته دوجداره کردن پنجره‌هاست و این برای کشوری که دارای مهندسی سطح بالا و متخصصان همتراز با همکارانشان در کشورهای پیشرفته هستند مناسب نیست.. برخی بیمارستان‌ها در اروپا اصلا به شبکه برق شهری متصل نیستند و انرژی مصرفی‌شان را خود تولید می‌کنند.

اکثر بیمارستان‌ها در ایران با شیوه کپی‌سازی‌ ساخته می‌شود. با استدلال کاهش هزینه، یک بیمارستان در شهرهای مختلف کپی می‌شود درحالی‌که این برخلاف شیوه‌های علمی است. آب و هوا و شرایط جغرافیایی در نحوه طراحی و ساخت و نیز نوع مصالح به‌کار رفته در بیمارستان تأثیر دارد. بنابراین نمی‌توان بیمارستانی را که در اهواز ساخته می‌شود عینا در اردبیل ساخت درحالی‌که این شیوه خیلی به‌کار گرفته می‌شود. دور‌بودن از تکنولوژی‌های روز، عدم‌ریسک برای انجام و پیاده‌سازی‌ روش‌ها و کارهای جدید و کمبود خلاقیت در ساخت و سازها سبب شده است تعداد زیادی از بیمارستان‌های ما مثل چند دهه پیش ساخته شوند.

معماری بیمارستانی باید متناسب با افرادی که در این فضا در گردش هستند اعم از بیمار، همراهان بیمار و پرسنل بیمارستان ساخته شود چرا که افراد نام‌برده از نظر روحی در وضعیت مناسبی نیستند و تحت‌تأثیر مسائل و مشکلات و رنج‌های حاصل از بیماری و حتی شاهد مرگ هستند. به همین دلیل اکثر بیمارستان‌هایی که در دنیا ساخته می‌شود به نور، رنگ، مصالح، ترکیب رنگ و هارمونی آنها با طراحی و فضای داخلی بیمارستان اهمیت زیادی داده می‌شود چون براساس یافته‌های علمی و تحقیقات پزشکی می‌تواند در فرایند درمان و کاهش مدت اقامت و تسریع در ترخیص بیمار از بیمارستان نقش بسیار مهمی ایفا کند. به‌عنوان مثال روی سقف بخش رادیولوژی و حتی خود دستگاه‌های مدرن تصویربرداری بسیاری از بیمارستان‌ها در کشورهای اروپایی مناظر زیبایی تعبیه می‌شود تا دقایقی که بیمار در این اتاق هست با دیدن این تصاویر زیبا بیماریش را فراموش کند. در بخش‌های دیگر نیز باید در طراحی داخلی خلاقیت‌هایی به‌کار بریم که ذهن بیمار را از بیماریش منحرف کنیم چرا که با تأثیر بر روحیه به درمان و بهبود کمک فراوانی می‌کند. اگر هنگام طراحی و ساخت براساس استاندارد و برنامه پیش رویم و جلوی اتلاف منابع را بگیریم می‌توانیم آن را به‌راحتی در زیباسازی داخل بیمارستان صرف کنیم.به‌کارگیری این طراحی‌ها و زیباسازی فضای داخلی بیمارستان براساس اصول و روانشناسی علمی را می‌توان به نوعی دخیل در پروسه درمان دانست ،برای جلوگیری از القای افسردگی در فضای داخلی بیمارستان که باعث تشدید رنج و درد بیماران و کارکنان می‌شود باید از ترکیب رنگ و معماری مناسب بهره بگیریم.

از آنجا که در کشور‌های پیشرفته مصالح به‌کار گرفته شده، طراحی، ساخت، بهره‌برداری و نگهداشت بیمارستان‌ها براساس استاندارد صورت می‌گیرد، یعنی پروسه مطالعه، بودجه‌بندی، برنامه‌ریزی و… با قانون و مقررات سختگیرانه انجام می‌شود بیمارستان‌ها حدود 100تا 150سال عمر می‌کنند و گاه با بازسازی‌های خیلی دقیق عمر آنها را افزایش می‌دهند و گاه نیز تغییر کاربری می‌دهند و برای کارهای دیگر از آن استفاده می‌کنند. اما در کشور ما عمر مفید بیمارستان‌ها 30تا 40سال بیشتر نیست و بعد از این مدت شروع به فرسودگی می‌کنند. به‌عنوان مثال موتورخانه‌های بیمارستان‌ها به‌خاطر عدم‌نگهداشت مناسب سریع به سمت فرسودگی و خرابی می‌رود تا حدی که راندمان انرژی آنها به 60یا حتی 40درصد کاهش می‌یابد. بسیاری از مشکلات اساسی ما از کمبود و یا عدم اجرای استانداردها ناشی می‌شود و این مشکلات در هر مرحله از کار مضاعف می‌شود. این مشکلات باعث می‌شود گاه به جای 3سال زمان لازم برای ساخت، حین ساخت چندین بار برنامه طراحی و ساخت تغییر کند و زمان تا 15سال طول بکشد گاهی نیز برای کاربردهای تبلیغاتی، کیفیت ساخت فدای سرعت آن می‌شود و نتیجه اینکه یک بیمارستان چندین بار افتتاح می‌شود و یا بعد از افتتاح دوباره برای انجام کارهای تعمیراتی و برطرف کردن نقایص به‌مدت نامعلوم بسته می‌شود.در حال حاضر درصد بالایی از بیمارستان‌های کشورفرسوده هستند که کمبود مدیریت و استراتژی تعریف شده و علمی ، برای طراحی، ساخت و نگهداشت ، عامل اصلی آن به شمار می‌رود.